NAJK-leden en -partners over druk van de omgeving, spanning binnen de familie en de kracht van open gesprekken

Van buitenaf lijkt het boerenleven vaak rustig en idyllisch: grazende koeien, een ronkende trekker en een erf vol bedrijvigheid. Maar achter die ‘rust’ schuilt soms een onzichtbare strijd: ondernemers die balanceren tussen de passie voor hun vak en de groeiende druk van regels, financiën, maatschappelijke verwachtingen en soms lastige familiegesprekken. Tijdens een themabijeenkomst van NAJK, haar partners en leden, spraken jonge boeren en betrokken partijen over mentale druk in de agrarische sector.

Wat volgde was een openhartig gesprek tussen (jonge) boeren, adviseurs, verzekeraars en ervaringsdeskundigen over de impact van regelgeving, de publieke opinie, financiële druk en familieverhoudingen — én over het belang van praten, juist als dat lastig voelt.

‘Je moet ertegen kunnen, maar tot hoever?’

Melkveehouder Robert Koops (FrieslandCampina) beet het spits af: “Tot op zekere hoogte hoort druk bij het ondernemerschap”, vindt hij, “maar er zijn grenzen aan wat gezond is.” Elisabeth Jukema (Agrifirm Jongerenraad) sluit zich daarbij aan, maar zorgen de verplichtingen en toegenomen papierlast wel voor een bron van spanning: “Je bent niet meer alleen koeien aan het melken. Twintig procent van je tijd gaat op aan administratie om iedereen tevreden te houden.” Om over de financiële druk nog maar te zwijgen. Bedrijven worden groter, kosten hoger en de onzekerheid over toekomstige regelgeving groeit. Een vertegenwoordiger van AJF vatte het samen: “Bedrijven worden steeds groter en een bedrijf overnemen gaat steeds lastiger. Vroeger werd vaak gezegd ‘je kunt altijd nog boer worden’, nu is het niet meer zo vanzelfsprekend en moet je er keihard voor werken.”

Druk van buitenaf

De aanwezigen zijn het er unaniem over eens: we moeten ook de druk vanuit de omgeving en de maatschappelijke beeldvorming niet onderschatten. Erik van Ophoven (Interpolis – Achmea) gaf hier een duidelijk voorbeeld van: “Ik had tegenover ons huis een stukje grasland gespoten en voor ik het wist werd er op het wegdek een doodskop getekend van Extinction Rebellion met de tekst ‘Let op: landbouwgif!’. Dan doe je als ondernemer eigenlijk niks verkeerd, want mijn veldspuit wordt gewoon gekeurd is en ik gebruik een middel dat toegelaten is. En toch word je zo betiteld. Dat werkt natuurlijk niet mee.” Het gebeurt volgens Hans Haasken (DAJK) vaker dan we denken. “De laatste jaren zie ik steeds meer mensen de middelvinger naar me opsteken als ik op de trekker zit. Als je het gesprek aangaat, begrijpen ze het vaak beter, maar het eerste beeld dat zij van ons hebben, is dat het mis is wat wij doen.” Tijdens de Open Boerderijdag ontving Robert Koops (FrieslandCampina) zo’n 1500 bezoekers. Toch waren er nul negatieve reacties die dag. “Het is vaak ook een gebrek aan uitleg”, legt Robert uit, “We laten als boeren te weinig zien waar we mee bezig zijn, daar zijn we veel te bescheiden voor.”

Familie: steunpilaar of bron van spanning

Soms zit de bron van spanning helaas dichterbij dan we denken. “Familie is vaak een belangrijke factor. Het is prachtig om samen te werken, maar juist die nauwe band kan ook spanning geven, zeker bij bedrijfsovernames”, legt Ankie de Jong (TABOER) uit. DAJK-lid Hans Haasken heeft thuis een gemengd bedrijf en zit middenin een ingewikkeld overnameproces met zijn broer en zus. Hij bevestigt dat familierelaties soms zwaar op je schouders kunnen liggen: “We hebben inmiddels een derde buitenstaander bij het gesprek betrokken, maar het blijft ingewikkeld.” Ankie de Jong ziet in haar werk bij TABOER hoe familieconflicten grote invloed kunnen hebben op het welzijn van de (jonge) ondernemer: “Het kan zoveel spanning veroorzaken, en er wordt vaak niet of te laat over gepraat.”

Investeren in hoofd en hart

Als je naar een gemiddelde jaarrekening kijkt van een agrarisch bedrijf, zie je voornamelijk investeringen in machines en gebouwen. Volgens de aanwezigen wordt er dan ook te weinig geïnvesteerd in ‘het hoofd en het hart’ van de boer. Een AJF-lid merkt op: “De mentale gezondheid krijgt veel minder aandacht. Iedere keer als er weer een uitnodiging is van een studiegroep of AJK-avond, gaat het vooral over ‘Hoe krijgen we een beter stalklimaat?’ of ‘Hoe kunnen we onze mest afzetten?’, het gaat eigenlijk nooit over iets mentaals, terwijl Iedereen daar wel mee kan worstelen. Dat vind ik wel jammer.” Ook Hendrik Veldman (DeLaval) vind dat iedere ondernemer moet investeren in zichzelf. “Er bestaat natuurlijk niet perse een cursus met ‘Hoe voorkomen we een burn-out?’, maar blijf jezelf wel ontwikkelen en stel jezelf altijd de vraag: word ik hier gelukkig van?”

De zwijgcultuur doorbreken

Zelf aan de bel trekken vinden boeren vaak lastig, maar Erik van Ophoven (Achmea Agro) wijst op de rol van adviseurs: “Wij zijn geen hulpverleners, maar we kunnen wel signaleren en doorverwijzen.”

Volgens de deelnemers is mentale druk vaak een optelsom van factoren: wet- en regelgeving, financiële druk, familieverhoudingen én het feit dat er te weinig over wordt gesproken. De zwijgcultuur die er momenteel heerst kan de mentale druk namelijk wel vergroten. Minder praten leidt tot meer spanning — en hoe meer spanning, hoe minder je praat. “Door erover in gesprek te gaan, kan de druk van de ketel”, vult Ankie (TABOER) aan.

Kortom: laat de druk niet oplopen, maar zet in op laagdrempelige gesprekken. Soms is één gesprek of constatering al genoeg om iets in beweging te zetten!

Deze stellingen stonden centraal in de discussie

• Mentale druk hoort bij het ondernemerschap in de agrarische sector, daar moet je gewoon tegen kunnen.
• De grootste mentale druk komt niet van buiten, maar van mijn eigen familie.
• Je kunt onderdeel zijn van een familiebedrijf en je toch compleet alleen voelen.
• We investeren in machines en stallen, maar te weinig in het hoofd en hart van de boer.
• Mentale druk is geen gevolg van beleid of werkdruk, maar van een zwijgcultuur.

Deze themabijeenkomst over ‘Mentale druk’ is tot stand gekomen met medewerking van:

Ankie de Jong (LTO Noord/TABOER), Elisabeth Jukema (Young Agrifirm), Erik van Ophoven (Interpolis – Achmea), Hendrik Veldman (DeLaval), Robert Koops (FrieslandCampina), Hans Haasken (DAJK), Wendy Kicken (NAJK) en een vertegenwoordiger van AJF.

Stap voor stap natuurinclusief: Niels aan het woord!

Projectleider Marjan Holtland ging in gesprek met onze BoerNatuurlijk-ambassadeur, Niels Vermue. Hoe kijkt de jonge veehouder naar vernieuwing, wat drijft hem, en welke tips heeft hij voor andere jonge ondernemers die stappen willen zetten richting een duurzamere bedrijfsvoering?

Niels werkt samen met zijn ouders en broer op het thuisbedrijf met schapen en zoogkoeien in het Zeeuwse Ritthem. Daarnaast werkt hij fulltime op de logistieke afdeling van een pootgoedhandelshuis. “Die combinatie vind ik fijn: na een dag op kantoor kan ik thuis nog lekker fysiek bezig zijn!”, aldus de kersverse ambassadeur van BoerNatuurlijk.

Wat motiveerde jullie richting natuurinclusieve landbouw?

“Een paar jaar geleden kregen we de kans om 35 hectare grond vlak bij ons in de straat natuurinclusief te gaan beheren. Die grond is eigendom van het havenschap waar we naast wonen. In totaal bood het havenschap ruim 100 hectare land aan, verdeeld over vier boeren. Zo’n kans om dichtbij land te pachten krijg je niet vaak, dus die grepen we met beide handen aan.”

Tegen welke obstakels lopen jullie aan als je nieuwe ideeën wilt doorvoeren?

“Voor die grond betalen we, gezien de voorwaarden die eraan hangen, een redelijk hoge pachtprijs. Volop experimenteren zit er dus niet direct in. Je wilt immers wel ge

woon een goede oogst halen. Als we echt zouden willen experimenteren, is het handiger als je nog terug kunt grijpen op kunstmest of gewasbeschermingsmiddelen. Dan heb je een soort back-up om schade te beperken en durf je meer. Nu hebben we die niet, en dat remt ons wel wat.”

Kun je een voorbeeld geven?

“In het eerste jaar hadden we bijvoorbeeld enorme last van jacobskruiskruid, dat overal opkwam. Die plant is giftig voor dieren, dus dat was geen fijn begin. Eigenlijk start je dan al met een achterstand. We hebben toen een paar stukken geploegd en zijn een deel kwijtgeraakt, maar door de hoge druk in het omliggende gebied waaien er telkens nieuwe zaden binnen. Op de ergste percelen hebben we luzerne gezaaid, met het idee dat de stikstof die luzerne bindt, het jacobskruiskruid kan verdrijven.”

Heeft het toepassen van natuurinclusieve maatregelen jouw eigen kijk op het boeren veranderd?

“Nee, niet per se. Het zal ook nooit voor iedereen passend zijn. Je moet wel tegen verandering kunnen; net als je denkt dat je het onder de knie hebt, verandert er weer iets. S

ommigen spreken van een spanningsveld tussen traditie en vernieuwing, ik zie dat zelf niet zo. Iedereen moet vooral doen wat bij hem of haar past. Als je wél spanning voelt, denk ik dat je met iets bezig bent waar je zelf niet achter staat. Het moet wat dat betreft echt bij je passen.”

Hoe ervaar je de samenwerking met bijvoorbeeld overheid, andere boeren of natuurorganisaties?

“Onze ervaring met natuurorganisaties is goed, zolang je maar in contact blijft. Dan kun je alles bespreken, en begrijpen ze vaak ook wel dat je niet het onmogelijke kunt doen. Verder werken we nauw samen met onze achterbuurman: wij zetten gras, hij akkerbouwgewassen, en hij ontvangt een groot deel van onze vaste stalmest. Die mest is namelijk niet makkelijk te gebruiken op grasland.”

Wat zou je andere jonge boeren willen meegeven die overwegen natuurinclusiever te gaan werken?

“Doe het alleen als je er 100% voor gaat. Probeer vooral niet alles tegelijk, maar  doe het stapje voor stapje!”

Noa Wegerif zit in het laatste jaar van de opleiding veehouderij aan het Aeres mbo in Barneveld. Haar eindstage loopt ze bij NAJK. Ze is nu aan haar laatste stageweek begonnen: “Ik heb er nu al 9 weken op zitten en heb het erg naar me zin! Ik help mee bij verschillende projecten en kom zo meer te weten over NAJK. Ik neem jullie mee tijdens één van mijn stageweken!”

Afgelopen week ben ik samen met andere collega’s afgereisd naar Friesland, hier hebben we op een melkveebedrijf een webinar opgenomen met als onderwerp robot melken & weidegang. Ik had hierbij de rol als moderator: ik zag de vragen die binnen kwamen en speelde deze door naar de host. Een leuke ervaring!

Om de beeldenbank van NAJK aan te vullen met mooie en nieuwe afbeeldingen, ben ik op pad geweest langs verschillende melkveebedrijven. Ik heb hier allerlei verschillende foto’s gemaakt van bijvoorbeeld de koeien in de wei, het melken, kalfjes voeren en nog veel meer! Een leuk klusje om te doen, omdat ik lekker op pad was. Dit is een van de vele foto’s die ik heb genomen.

Er zijn twee projecten waar ik druk mee bezig ben geweest. Voor het project BoerNatuurlijk is er een spel dat op scholen gespeeld wordt, dit spel moest aangepast worden. Daar heb ik verschillende dingen voor uitgezocht en ik ben mee geweest naar een school om het spel te spelen. Hier kon ik gelijk zelf weer wat van leren! Ook voor het project BoerVeilig gaat NAJK een spel ontwerpen. In de aanloop hiernaartoe ben ik alvast bezig geweest met potentiële vragen voor het spel en heb meegedacht aan opties voor het speldoek.

Vrijdag ben ik lekker een dagje aan het werk gegaan op een melkveebedrijf! Ik vind het heerlijk om weer lekker buiten aan het werk te zijn, ondanks dat ik het heel erg naar me zin heb bij NAJK is het ook weer lekker om een dagje buiten bij de koeien bezig te zijn. Want opeens alle dagen op kantoor is ook wel wennen! Ik heb deze dag verschillende werkzaamheden kunnen doen zoals het voeren, de kalfjes verzorgen, koeien door het voetbad laten gaan en nog meer!

Ik heb het heel erg naar mijn zin bij NAJK. Je kunt erg veel leren door de werkzaamheden die je doet, je kennis gaat er dus alleen maar op vooruit. Ik heb al veel verschillende dingen kunnen en mogen doen. Zo heb ik dus een stuk mee gekregen van de projecten die momenteel spelen en zie ik ook iets van de communicatiewerkzaamheden binnen de organisatie. Het is een heel erg leuk team om in te werken en je kan veel afwisselend werk doen. Ik ben erg blij met mijn keuze om stage te gaan lopen bij NAJK en raad dit anderen zeker aan!

Na Noa haar laatste stagedag bij NAJK is ze gebleven. Inmiddels werkt Noa met veel plezier als communicatiemedewerker bij NAJK!

Aan jonge mensen die thuis het bedrijf willen overnemen, vraag ik vaak: ‘wat neem je over?’ Meestal kijken ze me vreemd aan en zeggen dan: ‘het bedrijf natuurlijk’. Maar wat is dat agrarische familiebedrijf precies? Wat hoort er allemaal bij? Met wie heb je allemaal te maken? 

Systemen

Als agrarische ondernemers zit je middenin een krachtveld van systemen. De familie, het bedrijf, de markt, de regionale gemeenschap, de maatschappij, en het kapitaal / het eigendom. Al die systemen hebben invloed op jou als ondernemer. Soms trekken ze aan je. We zeggen dan: ‘het familiebedrijf trekt aan je’. Soms werken ze beklemmend. Wanneer (ongeschreven) regels jou belemmeren om een eigen weg in te slaan.  In agrarische familiebedrijven komen systemen samen aan de keukentafel. Sterker, systemen lopen daar vaak dwars door elkaar heen. Daar zitten ouders en kinderen samen. Daar overleggen ze als maten van het bedrijf. Daar zitten ook de voeradviseur en de accountmanager van de bank. Een tijd terug vertelde Nico (niet z’n echte naam) over de lastige werkrelatie met z’n vader. Elke keer als hij het over z’n vader had, zei hij ‘pap’. Logisch, want Nico komt uit het zuiden en daar zeggen ze ‘ons pap’. Maar ‘pap’ is een woord van het familiesysteem. Daar ben je ouders en kinderen van elkaar. Dat is een verticale relatie. In het bedrijfssysteem zijn Nico en z’n vader elkaars maten. Dat is een horizontale relatie van gelijken. Nico is in gesprekken over het bedrijf z’n vader bij de voornaam gaan noemen. Zijn vader reageert nu naar zijn maat. In plaats van naar zijn zoon, zoals hij ruim twintig jaar heeft gedaan. Wees je bewust van de invloed van de verschillende systemen. Soms hebben ze een eigen taal. Of vragen ze om een aparte tafel voor een goed gesprek.

Patronen

Patronen zijn de ongeschreven regels van de systemen. Soms gaan die regels generaties lang mee. Dan klinkt het: ‘Zo doen we dat hier, altijd’.  Een veel voorkomend patroon in agrarische familiebedrijven is het patroon van ‘de bezette troon’. De overdrager blijft op de troon van de zeggenschap zitten. Waardoor er voor de overnemer geen ruimte is om een eigen plek in te nemen. Dat is voor beide partijen vaak heel frustrerend. Andere patronen die worden beschreven, zijn: ‘nooit goed’, ‘vanuit vroeger’, ‘niet spreken’ en ‘kloon en lievelingskind’. Net als bij systemen is het bij patronen belangrijk om je er bewust van te zijn of te worden. Want bewustwording is het begin van verandering! Wat neem je over? En wat niet? Bedrijfsovername gaat over meer dan het bedrijf, de grond, het vee en de gebouwen. Het gaat ook over jouw plek in de verschillende systemen. En of je bepaalde patronen overneemt, of niet.

Op persoonlijke titel schreef Wiggele Oosterhoff het boek ‘Doorzien, een contextueel handboek voor agrarische familiebedrijven’. In het handboek staan veel praktijkverhalen en ook opdrachten om zelf aan de slag te gaan.